- Ղազար Փարպեցի. Ղազար Փարպեցին, բացի պատմական իրադարձությունների ժամանակագրությունից, հայտնի էր նաև հայկական բանահյուսության և կրոնական սովորույթների իր վառ նկարագրություններով: Նրա աշխատությունը արժեքավոր պատկերացումներ է տալիս Հայաստանի վաղ քրիստոնեացման և հայ տիրակալների և հարևան տերությունների միջև, ինչպիսիք են Պարսկաստանն ու Բյուզանդիան, փոխազդեցությունները: Չնայած նրա պատմվածքների որոշ առասպելական տարրերին, Ղազարի աշխատանքը մնում է էական աղբյուր հայոց վաղ շրջանի պատմությունն ու ինքնությունը հասկանալու համար: Նա խորապես ազդվել է քրիստոնեական մտքի վրա և ձգտել է հայոց պատմությունը ներկայացնել կրոնական շրջանակներում՝ ընդգծելով աստվածային նախախնամությունն ու սրբերի դերը։
- Մովսես Խորենացի. Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» ոչ միայն պատմական աշխատություն է, այլև հայկական բանահյուսության, լեգենդների և դիցաբանության հարուստ շտեմարան: Նրա ստեղծագործությունն արտացոլում է հայկական մշակույթի սինկրետիկ բնույթը՝ միախառնելով բնիկ ավանդույթները հարևան քաղաքակրթությունների ազդեցությունների հետ: Խորենացու պատմողական ոճին բնորոշ է նրա բանաստեղծական լեզուն և այլաբանական մեկնաբանությունները, որոնք նպաստում են հայոց պատմությունը շրջապատող միստիկական մթնոլորտին։ Նա վճռորոշ դեր է խաղացել հայ ազգային գիտակցության ձևավորման գործում՝ ընդգծելով հայկական քաղաքակրթության հնությունն ու յուրահատկությունը։ Չնայած պատմական որոշ անճշտություններին և առասպելական զարդարանքներին, Խորենացու աշխատությունը մնում է հիմնարար հայ պատմագրության համար:
- Եղիշե. Եղիշեի «Պատմություն Վարդանանքի և Հայոց պատերազմի» աշխատությունը ոչ միայն պատմական տարեգրություն է, այլև հայ ժողովրդի տոկունության և հոգևոր ամրության վկայությունը դժբախտությունների դեմ: Սուրբ Վարդան Մամիկոնյանի և հայ մյուս հերոսների նրա կերպարը արտացոլում է խորին ակնածանքը քրիստոնեական նահատակության և ազգային ազատագրության ձգտումների հանդեպ: Եղիշեի աշխատությունը արժեքավոր պատկերացումներ է տալիս ուշ անտիկ Հայաստանի քաղաքական, սոցիալական և կրոնական դինամիկայի, մասնավորապես Սասանյան պարսկական գերիշխանության դեմ նրա պայքարի վերաբերյալ: Նա հմտորեն միահյուսում է պատմական փաստերը աստվածաբանական մտորումների հետ՝ ընդգծելով հայ հասարակության մեջ հավատքի ու քաղաքականության միահյուսվածությունը։
- Կորյուն. Կորյունի Մեսրոպ Մաշտոցի կենսագրությունը ՝ “Վարք մաշտոցի” ոչ միայն նշում է հայոց գրերի ստեղծողի ձեռքբերումները, այլև լույս է սփռում վաղ միջնադարյան Հայաստանի մշակութային և մտավոր միջավայրի վրա: Նրա աշխատությունն ընդգծում է գրագիտության և կրթության առանցքային դերը արտաքին ճնշումների պայմաններում հայապահպանության գործում: Կորյունի պատմողական ոճը նշանավորվում է իր հագիոգրաֆիկ տարրերով՝ Մաշտոցին ներկայացնելով որպես սուրբ գործչի, որն Աստծո կողմից ընտրվել է հայ ազգին լուսավորելու համար: Պատմական իրադարձություններից դուրս Կորյունի կենսագրությունը խորանում է այնպիսի հոգևոր թեմաների մեջ, ինչպիսիք են աստվածային հայտնությունը, ասկետիզմը և աղոթքի զորությունը:
- Ագաթանգելոս. Ագաթանգելոսի «Պատմությունը Հայոց» առանձնանում է Տրդատ III թագավորի օրոք Հայաստանի քրիստոնեություն ընդունելու և Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի միսիոներական ջանքերի մանրամասն նկարագրությամբ։ Նրա աշխատությունը ընդգծում է քրիստոնեության խորը ազդեցությունը հայ հասարակության վրա՝ ձևավորելով նրա մշակույթը, օրենքները և աշխարհայացքը: Ագաթանգելոսը ներկայացնում է սուրբ Գրիգորին որպես կերպարանափոխիչ կերպար, որը ոչ միայն կրոնական փոփոխություններ է բերել, այլև նպաստել է ազգային միասնությանը և բարոյական վերածնմանը: Իր վառ պատմողական և բարոյական հորդորների միջոցով Ագաթանգելոսը ձգտում էր ամրապնդել քրիստոնեական հավատքը հայերի մեջ և ոգեշնչել նրանց՝ պաշտպանելու իրենց կրոնական ժառանգությունը դժբախտությունների դեպքում:
- Փավստոս Բուզանդ. Փավստոս Բուզանդի «Հայոց պատմությունը» արժեքավոր պատկերացումներ է տալիս հին և միջնադարյան Հայաստանի քաղաքական ինտրիգների, ռազմական հակամարտությունների և մշակութային նվաճումների մասին: Նրա ստեղծագործությունն ընդգրկում է հայ ժողովրդի առասպելական ծագումը, հզոր տոհմերի վերելքը և օտար տիրապետության դեմ մղվող պայքարը: Բուզանդի պատմողական ոճը նշանավորվում է իր հռետորական ծաղկումներով և հայրենասիրական եռանդով, որն արտացոլում է արտաքին սպառնալիքների պայմաններում հայապահպանության նրա հանձնառությունը: Նա ընդգծում է հերոսական գործիչների և աստվածային նախախնամության դերը հայոց պատմության կերտման գործում՝ ներկայացնելով մի պատմություն, որն արձագանքում է քաջության, պատվի և տոկունության թեմաներին: Չնայած որոշ զարդարանքներին և կողմնակալությանը, Բուզանդի աշխատանքը մնում է կենսական աղբյուր հայոց պետականության և ազգաշինության բարդությունները հասկանալու համար:
Հայ 6 մեծագույն պատմիչները
Ավագ դպրոց 